Lịch cổ truyền của đồng bào các dân tộc thiểu số ở miền núi Quảng Nam thường chỉ có 10 tháng. Đó chính là lịch tiết của mùa vụ theo kinh nghiệm lao động nông nghiệp nương rẫy. Tháng cuối cùng là tháng kết thúc một chu kỳ sản xuất nương rẫy, từ lúc đó cho tới khi phát lại rẫy để chuẩn bị cho một mùa rẫy mới là thời gian nghỉ ngơi, tổ chức các lễ hội như lễ mừng lúa mới, lễ cúng máng nước, lễ mừng nhà Gươl, lễ hội đâm trâu, lễ đầu năm mới... và thời gian này cũng chính là “mùa kể chuyện” của đồng bào bào các dân tộc thiểu số ở miền núi Quảng Nam ...
Đó là những đêm hơmon (của người Xơđăng, Cadong), tabol (của người Cor), Bhmon (của người Cơtu), Kamonmon (của người Bnong)... hay những đêm lễ hội ( lễ đâm trâu, lễ mừng nhà Gươl, lễ mừng lúa mới, lễ cúng máng nước, lễ đầu năm mới...) và cũng có khi vào những dịp cưới hỏi, hay lễ bỏ mã cũng có tổ chức kể truyện. Vào những đêm ấy, dân trong bản làng tụ tập đông đảo bên bếp lửa hồng của ngôi nhà gươl để nghe kể về những truyền thuyết, những câu truyện cổ tích của dân tộc mình. Người kể truyện thường là các già làng cao tuổi, có trí nhớ tốt, có tài kể truyện. Nội dung của các truyện kể thường xoay quanh truyền thuyết giải thích về việc sinh ra trời đất, núi sông, cây cỏ; giải thích về sự xuất hiện của con người; nguồn gốc các dòng họ; những truyền thuyết về những cuộc đấu tranh với thiên nhiên khắc nghiệt để xây dựng bản làng và đấu tranh xã hội để giành quyền sống chính đáng của con người; về Yàng, về thần linh, thần Suối, thần Núi, thần Rừng... Người kể truyện (nghệ nhân dân gian) lúc này ngồi ở vị trí trung tâm của đám đông. Câu truyện thường được bắt đầu bằng một làn điệu dân ca nào đó của dân tộc mình do người kể chuyện hát. Đám đông im lặng lắng nghe một cách chăm chú. Giọng kể có lúc đều đều, có khi sôi nổi, có khi chợt lên cao, lại có khi trầm hẳn xuống. Người kể truyện có khi tư lự, có khi tươi cười, có lúc giận giữ, lại có khi đau buồn theo những tình tiết trong câu chuyện mình kể. Cũng có khi người kể chuyện diễn tả câu chuyện bằng động tác, thể hiện những hành động của nhân vật trong truyện như bắn ná, đâm lao, hoặc vung tay hoặc ôm ngực... Một đêm kể truyện, nhất là những đêm lễ hội, thường kéo dài có khi đến sáng, nhiều truyện cổ phải kéo dài trong nhiều đêm. Khung cảnh của những đêm kể truyện như vậy được coi như là một hoạt động sinh hoạt văn hoá nhà Gươl, một truyền thống văn hoá tốt đẹp của đồng bào các dân tộc thiểu số ở miền núi Quảng Nam.
Những đêm kể truyện như vậy, một năm có thể chỉ có một lần. Được tham dự một đêm kể truyện của đồng bào miền núi, bên bếp lửa hồng bập bùng nơi nhà Gươl, như được tắm mình trong bầu không khí hoang sơ của núi rừng đại ngàn. Cảm giác đặc biệt đó sẽ khiến ta không bao giờ quên được. Và cũng sẽ không bao giờ quên được cả cái mùi khói thuốc lá cay xè, mù mịt trong đêm... Có lẽ chính vì thế mà cho tới tận hôm nay, truyện cổ dân gian của các dân tộc miền núi Quảng Nam vẫn còn tồn tại cùng năm tháng, vẫn được lưu truyền qua bao thế hệ như là một nghệ thuật sinh động của đồng bào các dân tộc miền núi Quảng Nam.
Một mùa xuân nữa đang tràn về khắp các bản làng của đồng bào Cơ-tu, Cor, Giẻ-triêng, Xơ-đăng giữa Trường Sơn đại ngàn. Những câu chuyện và những mùa kể chuyện của đồng bào các dân tộc thiểu số miền núi Quảng Nam sẽ sống mãi và trường tồn với biết bao thế hệ con cháu mai sau…
Mai Hồng Lâm