Cũng như mọi làng quê khác ở Việt Nam, người dân Quảng Nam cũng náo nức đón nhận một mùa xuân mới với một phong tục, tập quán theo truyền thống người Việt, mang tính cộng đồng lớn nhất trong năm: Tết Nguyên đán. Tuy Tết Nguyên đán bắt đầu từ mồng 1 tháng 1 âm lịch nhưng người dân Việt Nam nói chung và người dân Quảng Nam nói riêng đã chuẩn bị Tết kể từ ngày cúng ông Táo về trời: 23 tháng Chạp.
Để chuẩn bị cho những ngày Tết, người dân Quảng Nam có tập quán chung nhau mua heo mổ thịt dùng trong ngày Tết. Trong phẩm vật dân cúng đầu năm dù lớn hay nhỏ, nhiều hay ít mỗi nhà đều phải chuẩn bị một con gà trống để cúng. Ngoài ra còn một thứ mà người dân xứ Quảng không bao giờ thiếu trong ngày Tết là hủ dưa món và bánh tổ. Không khí chuẩn bị náo nức trong mỗi nếp nhà, mỗi ngỏ ngách, mỗi làng quê, người ta sắm sửa quần áo mới, tu sửa nhà cửa cho gọn gàng, sạch đẹp và không quên quét dọn, sắp xếp lại bàn thờ, các đồ tự khí được lau chùi sáng bóng, các lư hương được thay cát mới, chân nhang cũ được đốt bỏ đi… Rồi thì sắm sang quà bánh, làm bánh mứt chả nem, tráng bánh tráng, gói bánh tét bánh chưng… Những nhà giàu có hoặc có ít chữ nghĩa thì viết câu đối dán lên cột hoặc mua tranh tứ bình bán sẵn ở các chợ quê về treo. Nhiều nhà kỳ công còn làm cả lồng đèn kéo quân treo trước cửa nhà.
Công việc chuẩn bị cho những ngày Tết được kết thúc bằng việc dựng cây nêu giữa làng. Cây nêu được làm bằng một cây tre cao khoảng 5-6m, được chặt hết cành chỉ để lại một ít lá ở ngọn với quan niệm chỉ đường, bắt cầu cho ông bà tổ tiên về ăn Tết với gia đình, con cháu. Trên ngọn cây nêu, người ta treo một tấm tre đan bốn dọc năm ngang biểu thị cho thứ bùa tứ tung ngũ hành, một cái giỏ nhỏ đan bằng tre đựng bánh và trầu cau, một lá phướn bằng giấy hồng điều và ngày xưa thường có treo thêm một dây pháo để giờ giao thừa đốt cho rôm rả. Ngoài ra trên ngọn cây nêu thường có treo thêm bình rượu, gói nem gọi là để lừa Thiên Lôi. Cây nêu được dựng đến ngày mồng 7 mới hạ, thời gian dựng cây nêu lên đến khi hạ cây nêu xuống là những ngày được coi là Tết.
Người Quảng có thói quen hay viếng mộ ông bà, tổ tiên vào ngày cuối năm. Sau khi viếng mộ gia tiên về, người ta làm lễ cúng ông bà. Lễ vật dù chay hay mặn, lớn hay nhỏ nhưng phải sạch sẽ, nghiêm túc, thể hiện lòng thành kính của con cháu đối với ông bà tổ tiên. Nghi lễ được cử hành khi gia chủ đã mặc lễ phục đứng trước bàn thờ thỉnh ông bà tổ tiên về ăn cùng con cháu. Sau bữa ăn mọi người cùng ngồi lại với nhau thức để chào đón năm mới.
Lúc giao thừa thì người ta làm lễ cúng rước Hành khiển – vị thần cai quản năm mới và tiễn vị Hành khiển của năm cũ. Bàn thờ ông Táo cũng bày lễ vật để đón táo quân từ trên trời trở về. Lễ vật dâng cúng gồm bánh, cháo trắng, trà, rượu, hương, nến, nước. Chủ nhà quỳ lạy trước bàn thờ và lạy 4 phương cầu xin ân huệ của thần linh. Xưa kia, nhiều nhà không có pháo giấy hồng thì làm pháo tre đốt cho vui cửa vui nhà. Pháo tre nổ lớn và giòn hòa cùng với tiếng pháo nơi khác vọng lại cùng với khói hương trầm giữa tiết trời se se lạnh tạo nên những giờ phút năm mới rất linh thiêng nhưng cũng tràn đầy sự phấn chấn… Ngày xưa, sau lễ giao thường người ta thường đem giấy vàng bạc dán ở khắp các nơi từ cây ăn trái trong vườn đến cái cày, cái cuốc, chuồng trâu, chuồng heo, chuồng gà… gọi là trả ơn cho những gì đã giúp mình trong công việc quanh năm suốt tháng để có cái ăn cái mặc.
Trong ba ngày Tết, ngoài việc bắt buộc là phải nấu cúng ông bà tổ tiên hằng này thì công việc chủ yếu là thăm viếng và chúc Tết, quan trọng nhất là phải về nhà thờ họ để thắp nén nhang tri ân tổ tiên và mừng tuổi ông bà vào ngày mồng 1. Ngày mồng 2 dành cho việc thăm viếng sui gia, con cháu về thăm bên ngoại, rể về thăm nhà vợ. Ngày mồng 3 thì đi thăm bà con xa, bạn bè… Đặc biệt, con cháu mà đi viếng gia tộc nội ngoại vào ngày mồng 3 thì bị coi là thất lễ. Vì theo quan niệm, ngày này là ngày “tết ăn mày”, do đó con cháu đến viếng Tết cũng bị coi là ăn mày.
Trong ba ngày Tết, cũng như những địa phương khác, người Quảng Nam rất chú ý đến lời ăn tiếng nói. Những từ ngữ không hay, những hành động không đẹp được mọi người né tránh, không nói đến. Ai cũng giữ thái độ vui vẻ, cởi mở với nhau. Ngoài ra, người Quảng Nam còn kiêng quét nhà, kiêng mặc đồ xám, kiêng cho lửa, kiêng vỗ vào vai nhau, kiêng may vá, kiêng kêu khóc rầu rĩ… Tết người Quảng cũng có lệ không ăn thịt vịt vì đó là loại oan ương, lễ vật cúng dù chay hay mặn thì tuyệt đối không có những lễ vật chế biến từ cà chua, giá, mít vì khi đọc lên những tiếng đó trùng âm với những tiếng mang ý tưởng không tốt, hay mang những điều xui xẻo tới bản thân, gia đình cả năm. Đầu năm người ta cố tìm mua cho được cá tràu để ăn vì tin rằng ăn cá tràu sẽ khỏe mạnh. Một số vùng dọc theo sông Thu Bồn thì cố tìm mua cá mương để cầu sự may mắn đầu năm với tâm niệm cá Mương may cá Chày rủi…
Ý nghĩa của các điều kiêng kỵ cũng như quan niệm về những điều may mắn không ngoài gì khác là cầu mong những điều bình an, tạo không khí vui tươi, lạc quan đầy sức sống trong những ngày đầu xuân. Bởi vậy, vị khách đến đạp đất nhà đầu tiên của năm mới có ý nghĩa rất quan trọng đối với gia đình trong năm: hoặc đem đến điều may mắn hoặc gặp nhiều rủi ro cả năm. Đặc biệt, người Quảng Nam rất thích trẻ con đến chơi nhà đầu năm, bởi tính hồn nhiên, cởi mở, vui vẻ của chúng. Đó là những dấu hiệu khởi đầu cho một năm mới an bình, tươi vui…
Mai Hồng Lâm (SĐT: 0905.420553)