Rau ranh hầu như mùa nào cũng có, nhưng chớm hè sau vài ba cơn mưa đầu mùa là thời điểm mà rau ranh ra nhiều lá non nên khi nấu canh hay làm món xào vào thời điểm này là ngon nhất. Cây rau gianh có thân và lá tựa như cây chè nhưng lá non trên ngọn thì có màu hơi tím, mọc tự nhiên ở những vùng thung lũng sát núi, ở bìa rừng hay ở những nơi gần sông suối. Đối với người miền núi Quảng Nam, từ lâu món rau gianh nấu canh với ốc đá đã trở thành một món ăn khoái khẩu, đậm đà hương vị núi rừng. Rau ranh có vị ngọt thanh, ăn vào có cảm giác nhơn nhớt như lá mồng tơi nhưng rất ngon và lành tính.
Cũng vào thời điểm đầu hè, khi con tu hú bắt đầu kêu trong những vườn cây cao, ve ve cũng trở mình râm ran trong vườn, tiết trời trong xanh nắng ấm thì ở vùng biển Quảng Nam bắt đầu rộ lên mùa đánh bắt cá chuồn. Bởi vậy trong bữa cơm thường nhật của người xứ Quảng không thể thiếu những món ăn chế biến từ cá chuồn. Cá chuồn có thể kho, có thể kẹp với hành tím, sà sã, nén, tiêu...để chiên hay nướng trên than hồng... hoặc chế biến theo hương vị "rất Quảng" là món cá chuồn kho hoặc nấu canh với mít non.
Đặc biệt hơn, trong những ngày mùa hè người dân xứ Quảng đã kết hợp một nguyên liệu trên rừng với một nguyên liệu dưới biển để tạo ra một món canh ngon ngọt, đậm đà hương vị biển rừng. Đó là món canh rau gianh nấu với cá chuồn. Món này không những ngon, lạ miệng mà rất tốt cho cơ thể trong những ngày hè nắng nóng, có người nói đùa rằng món ăn này bổ, mát đến nổi ăn xong "tối đi ngủ không cần đội nón"... Để có được món canh ngon như ý, đúng điệu thì khi đi hái hoặc mua rau gianh phải chọn những lá rau gianh non tơ, mềm mại... Còn cá chuồn thì chọn những con cá nhỏ cở ba ngón tay. Cá chuồn làm sạch, cắt khúc ướp gia vị cho thấm. Rau gianh ngắt bỏ cộng, để nguyên lá rửa sạch để ráo. Phi thơm hành tỏi, ớt màu rồi cho cá chuồn đã ướp vào đảo đều. Khi cá đã dậy mùi thơm và vừa chín tới thì cho nước vào tiếp tục đun sôi rồi cho lá rau gianh vào. Để cho món canh được ngon hơn, đậm đà hơn thì nên cho vào một ít mắm cái và tiêu xanh giả nát vào. Nồi canh sẽ dậy mùi thơm đậm đà của biển, của rừng, của tiêu xanh cùng với sự hoà quyện giữa vị ngòn ngọt, beo béo của cá chuồn, vị mặn mà của mắm cái, vị ngọt thanh, thơm nhẹ của rau gianh do hấp thu khí trời trong lành từ thiên nhiên vùng cao, cộng với vị cay cay nơi dầu lưỡi sẽ làm cho người ăn cảm nhận được một cảm giác rất ngon miệng. Để cho ngon nhất thiết món canh này phải ăn lúc nóng. Nước canh có màu đùn đục, sóng sánh tuy nhìn không hấp dẫn nhưng ngon, ngọt đến khó tả. Ăn đến đâu mồ hôi rịm ra đến đấy mà sao bỗng dưng thấy khoan khoái, hưng phấn một cách lạ thường...
Canh rau gianh cá chuồn đơn giản, mộc mạc, nguyên liệu dễ tìm, dễ chế biến nhưng có sức hấp dẫn, cuốn hút khó quên... Từ tháng 5 âm lịch trở đi, khi ve ve đã thôi gọi hè, khi gió nam non đã thành gió nam già, thì lúc này bạn biển cũng không còn đánh bắt được nhiều cá chuồn nữa... Chính vì thế món ăn dân dã canh rau gianh cá chuồn đã trở thành nổi nhớ trong những bữa cơm thường nhật của mọi gia đình người dân xứ Quảng. Muốn ăn cũng chịu, đành phải ráng chờ đến hè sau vậy!
Người viết: Mai Hồng Lâm - Bảo tàng Quảng Nam