Trong đời sống của người Cơtu, nói lý hát lý (tiếng Cơ-tu là: P’rá pr’ma, têng bh’noóch, tr’a) là một trong những hình thức tự sự dân gian đặc sắc và độc đáo. Nó gắn liền với lời ăn tiếng nói của đồng bào, thể hiện lối giao tiếp, ứng xử, biểu lộ tâm tư, tình cảm của mỗi người, của cộng đồng.

         Nói lý - hát lý là nghệ thuật ứng khẩu mang tính đối đáp nhanh, thấu tình đạt lý, nó phức tạp sâu lắng về ý tứ, cô đọng về tính chất, thâm thúy về nội dung. Do vậy, người cùng nói hoặc hát phải suy nghĩ cân nhắc và chắt lọc để am hiểu đích thực nội dung của bên kia đưa ra để có cách đối đáp phù hợp.

         Nói lý - hát lý có những cách thể hiện khác nhau, ý tứ riêng của nó. Không thể ai cũng nói lý - hát lý hay và giải thích đúng nghĩa để hiểu nhau được, từ đó cho thấy muốn nói lý hát lý đạt ở trình độ cao thì cần phải khổ luyện học hỏi, tích lũy kinh nghiệm sống và kinh nghiệm của cha ông đi trước để lại. Để có thể hát lý được và hay, có tính thuyết phục cao, phát huy được hết giá trị của hình thức này thì chỉ có người lứon tuổi từ 40-50 trở lên và đặc biệt là già làng. Đây là những người đã được dân làng lựa chọn, ở họ hội tụ đủ những yêu cầu cho một người hát lý: tư duy cao, am hiểu phong tục tập quán, ứng khẩu nhanh, đồng thời phải có chất giọng truyền cảm. Khi hát lý, người hát phải biết lắng nghe đối tác của mình muốn nói điều gì thông qua những câu hát, đồng thời phải nhanh nhạy dùng những hình ảnh hát đối lại sao cho người nghe hiểu được ý mình muốn nói trong đó.

           Nói lý - hát lý thường được thể hiện qua các lần tổ chức đám cưới, ăn mừng lúa mới hay lễ ăn thề kết nghĩa anh em... Ngoài ra, nói lý - hát lý còn được dùng để giải quyết các mâu thuẫn, xích mích trong các mối quan hệ giữa gia đình, bạn bè, xã hội, công việc… Khi có khách quí đến thăm hay chào mừng cán bộ cấp trên, đồng bào cũng thường hay hát lý để chúc mừng. Ở đây câu chữ mang từ ngữ ẩn ý nhằm thể hiện trong ứng xử, lời ăn tiếng nói, biểu hiện truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc Cơ Tu. 

Bài và ảnh: Mai Lâm